🕉️ ఏకపాదమూర్తి శివుని తపస్సు, స్థిరత్వం, తత్వం - మదురై నుండి జంబుకేశ్వరము వరకు శివుని యోగరూపం

కాంచీపురం కైలాసనాథ ఆలయం

🌺 భగవంతుడు శివుడు — అనేక రూపాలలో దర్శనమిస్తాడు.

ఆయన నటరాజుగా నర్తిస్తాడు, అర్ధనారీశ్వరుడిగా ప్రతీకగా నిలుస్తాడు, లింగరూపంలో నిశ్చలతగా విరాజిస్తాడు. కానీ ఆయనలో అత్యంత యోగతత్త్వం దాగి ఉన్న రూపం ఏదైనా ఉంటే — అది ఏకపాదమూర్తి.

ఒకే పాదంపై నిలబడి ఉన్న శివుడు కేవలం శిల్పరూపం కాదు — అది తపస్సు, స్థిరత్వం, మరియు బ్రహ్మతత్త్వం యొక్క రూపాంతరం.

“ఏక” అంటే ఒకటే సత్యం; “పాదం” అంటే ఆధారం. అంటే — సమస్త జగత్తు నిలబెట్టే ఒకే పునాది — చైతన్య శివతత్త్వం.

📜 వేద–పురాణ ఆధారాలు

శ్వేతాశ్వతర ఉపనిషత్తులో ఒక ప్రసిద్ధ వచనం ఉంది:

“ఏకపాదో హి భూతానాం, యో విశ్వానీతి రూపిణం।”

ఇది “ఒక పాదంతోనే జగత్తును నిలబెట్టే చైతన్యరూపుడు” అనే అర్థం. ఈ ఉపనిషత్తు వచనమే తర్వాత “ఏకపాద రుద్ర” రూపానికి మూలం అయింది.

శివ పురాణంలో కూడా ఈ రూపం విశేషంగా చెప్పబడింది.

“సృష్టి, స్థితి, లయ” అనే త్రిపాదాల మూలం ఒకే ఆధారం — శివుడు. బ్రహ్మ (సృష్టి), విష్ణు (స్థితి) ఆయనలోని రెండు శక్తులు మాత్రమే; ఆయనే ఏకపాద రుద్రుడు, అంటే ఈ మూడింటినీ సమన్వయించే పరబ్రహ్మ.

🕉️ శిల్పకళలో ఏకపాదమూర్తి రూపం

శివుని ఈ యోగరూపం దక్షిణ భారత శిల్పకళలో అపూర్వ స్థానం పొందింది.

🪔 బాదామి మరియు ఎలిఫంటా గుహాలు

క్రీస్తు శకం 6వ శతాబ్దం నాటికే బాదామి గుహాల శిల్పకారులు ఏకపాదమూర్తి రూపాన్ని మూర్తీభవింపజేశారు.
ఒకే పాదంపై నిలబడి, మరొక పాదం లోపలికి వాలిన స్థితి యోగసమాధిని సూచిస్తుంది.

🪷 కాంచీపురం కైలాసనాథ ఆలయం

ఇక్కడ శివుడు శిల్పకళలో మౌనమైన తపస్సుగా కనిపిస్తాడు.
ఆయన కాయస్థితి స్థిరంగా, చైతన్యం విస్తారంగా — ఆ రూపం యోగి యొక్క అంతఃసాధనను ప్రతిబింబిస్తుంది.

🌸 మదురై మీనాక్షి అమ్మన్ ఆలయం

ఈ ఆలయంలోని శిల్పం అత్యంత ప్రాధాన్యమైనది.
ఇక్కడ ఏకపాదమూర్తి భగవాన్ శివుడు ఒకే పాదంపై నిలబడి ఉంటాడు. ఆయనకు వామపార్శ్వంలో విష్ణువు, దక్షిణపార్శ్వంలో బ్రహ్మ దర్శనమిస్తారు.

ఈ త్రిమూర్తి సమ్మేళనం — సృష్టి (బ్రహ్మ), స్థితి (విష్ణు), లయ (శివుడు) అనే తత్త్వాలు ఒకే మూలంలో లీనమయ్యే దృశ్య ప్రతీక.
శిల్పకళా దృష్ట్యా ఇది కేవలం దివ్య దృశ్యం కాదు —
తాత్వికంగా ఇది “అద్వైత సత్యం” యొక్క ఆర్ట్ రూపం.
శివుడు అంటే సర్వాన్ని అంగీకరించే చైతన్యం;
అందుకే ఆయన ఒకే పాదంపై నిలబడి సర్వాన్ని నిలబెట్టగలుగుతాడు.

Sree Thyagarajaswamy temple, Thiruvottiyur

💧 జంబుకేశ్వర క్షేత్రం — తిరువానైకావల్

మదురై నుండి కొన్ని కిలోమీటర్ల దూరంలో ఉన్న జంబుకేశ్వరము, పంచభూతస్థలాల్లో జలతత్త్వం (అప్పు లింగం)కు ప్రతినిధి.

ఇక్కడ ఉన్న పురాణకథ ప్రకారం —
పార్వతి దేవి (అక్కిలాందేశ్వరి) శివుని పూజ కోసం స్వయంగా నీటితో లింగాన్ని రూపొందించి పూజ చేసింది.
ఆయన ఆ పూజను స్వీకరించి, జలమధ్యంలో సమాధిగా నిలిచాడు —
ఇది తపస్సు యొక్క పరమ స్థితి, ఏకపాద సమాధి యొక్క రూపం.

ఇక్కడ శివుడు జలంలో నిలబడే యోగి;
ఆయన నిశ్చలంగా ఉన్నా, ఆ నీటిలో సృష్టి చలనం కొనసాగుతుంది.
ఇది శివ–శక్తి సమతా స్థితి —
ప్రకృతి (నీరు) మరియు పురుష (చైతన్యం) యోగం.

దక్షిణ కన్నడ కర్ణాటకాలో గల భయంకరేశ్వర దేవాలయం

🧘‍♂️ యోగతత్త్వం — ఏకపాదాసనం నుండి ఏకపాదమూర్తి వరకు

యోగశాస్త్రం చెబుతుంది —

“స్థిరసుఖమాసనం” (పతంజలి యోగసూత్రం 2.46)

శరీరం స్థిరంగా ఉన్నప్పుడు, మనసు నిశ్చలమవుతుంది.
ఏకపాదమూర్తి శివుడు యోగి యొక్క ఆ పరమస్థితి ప్రతీక.

ఒకే పాదం అంటే ఒకే ఆధ్యాత్మిక స్థంభం —
ఆయనలో భౌతిక సమతా, చైతన్య సమతా రెండూ సమభాగంలో ఉన్నాయి.

ఈ స్థితి “వృక్షాసనం” లాంటి భౌతిక స్థిరత్వం మాత్రమే కాదు, అది అంతఃచైతన్యం.
భగవాన్ శివుడు యోగి కాదు — యోగమే ఆయనే.

📿 తాత్విక అర్థం

“ఏక” = ఏకత్వం, “పాదం” = ఆధారం.
అంటే, జగత్తు మొత్తానికి ఒకే ఆధారం — చైతన్యశివుడు.

ఈ రూపం ద్వారా మనం తెలుసుకునేది —
శివుడు ఏకాంతంలో నిలబడే తపస్వి కాదు,
అతను సర్వవ్యాపకుడు, కానీ స్థిరతలో ఉన్నవాడు.
అతని ఒక పాదం సృష్టిని నిలబెడుతుంది;
మరొక పాదం సమాధిలో లీనమై ఉంటుంది —
అది ఆత్మసాక్షాత్కారం యొక్క రూపం.

🌼 మానవ జీవితానికి పాఠం

మన జీవితం కూడా రెండు పాదాల మధ్య నడుస్తుంది — ఒకటి చలనం, మరొకటి నిలకడ.
శివుడి ఏకపాదం మనకు చెబుతుంది —
నిశ్చలతలోనే నిజమైన బలం ఉంది.

ఇప్పటి వేగవంతమైన జీవితంలో మనస్సు తడబడుతుంది.
కానీ మనసు ఒక పాదంపై నిలబడగలిగితే —
అంటే ధర్మం, ధైర్యం, మరియు విశ్వాసం మీద —
జీవితం కూడా సమతా సాధిస్తుంది.

శివుని ఏకపాదమూర్తి మనకు గుర్తు చేస్తుంది —
భౌతిక సమతా కన్నా, ఆత్మ స్థిరత్వం ముఖ్యమని.

🔱 ఏకపాదమూర్తి అనేది శిల్పమా? కాదు — అది సత్యానికి నిలువెత్తు రూపం.
మదురైలో విష్ణు–బ్రహ్మతో కలిసి నిలిచిన శివుడు,
జంబుకేశ్వరంలో జలంలో తపస్సుగా నిలిచిన శివుడు —
ఇద్దరూ ఒకే తత్త్వం చెబుతున్నారు:

“చలనం మధ్యలో నిశ్చలత;
సృష్టి మధ్యలో సమాధి;
లయ మధ్యలో చైతన్యం.”

ఏకపాదమూర్తి — యోగి యొక్క అంతఃస్థితి,
బ్రహ్మతత్త్వానికి ప్రతిరూపం,
మానవుడి లోపలి శివస్వరూపం.

🌸 “మదురై నుండి జంబుకేశ్వరము వరకు — శివుడు నిశ్చలతలో నడుస్తున్నాడు.”
ఇదే ఏకపాదమూర్తి యొక్క రహస్యం —
ఒక పాదం మీద నిలబడి, సమస్త జగత్తును నిలబెట్టే ఆ పరబ్రహ్మ రూపం.

📚 మూలాలు (References):

1. Shvetāshvatara Upanishad 4.14

2. Yajurveda – Sri Rudram (16.1–5)

3. Linga Purana – Purvabhaga 70th Chapter

4. Vayu Purana 47.18

5. Archaeological Survey of India Reports – Badami & Elephanta Caves

6. Kailasanatha Temple Inscriptions, Kanchipuram

7. Sthala Purana of Jambukeswaram (Thiruvanaikaval Appu Linga Kshetram